1985 – De problematische opvoedingssituatie

Van bij de aanvang hanteert men in de kinder- en jeugdbescherming drie begrippen om de doelgroep af te bakenen : de jeugddelinkwentie en de kinderen-slachtoffers, de gevaarstoestand en de bedreigde ontplooiingskansen. De gevaarstoestand is in 1912 één van de redenen voor een ontzetting uit de ouderlijke macht. Ook in de V.S. stelt men in 1930 dat de Child Protection Service werkt ten voordele van de kinderen “whose physical, mental or moral welfare is endangered (…); whose rights on welfare are violated and threatened” (Anderson, 1989, p.231). En Carton de Wiart ziet in 1913 als een van de opdrachten van zijn tijd en meer in het bijzonder van de kinderbescherming het “égaliser les chances de développement moral et intellectuel de petits êtres qui sont égaux devant la destinée”. Ook de bedreigde ontplooiingskansen spelen reeds mee in de gedachten van de pioniers.In de drie wetgevingen zijn de elementen feit, gevaar en bedreigde ontplooiingskansen aanwezig.

De wet op de kinderbescherming legt echter vooral de nadruk op gepleegde feiten : die zijn constateerbaar, die hebben zich voorgedaan, die vormen de basis om in te grijpen. Dit kan begrepen worden vanuit de toen heersende positivistische kijk op menselijk gedrag en samenleven; het rechtsreekse verband dat men meende te kunnen leggen tussen feiten uit het verleden die bepaalde voorspelbare gevolgen hebben voor de toekomst. Ten gevolge van die feiten zullen dan ook de maatregelen vrijwel de volledige toekomst bepalen : ontzetting uit de ouderlijke macht, slechts te herzien na jaren; de plaatsingen worden ook voorzien tot aan de meerderjarigheid. Men treedt gezinsvervangend op.

De wet op de jeugdbescherming legt de nadruk op de toestand, de situatie waarin het kind zich actueel bevindt, en waarin dit kind actueel bedreigd wordt. Wat bedreigd wordt is zijn gezondheid, zijn veiligheid en zijn zedelijkheid. Deze begrippen verwijzen naar een actuele gezondheids- enz.-toestand. De omschrijvingen worden vager. De toestand wordt bepaald door het milieu, bezigheden en omstandigheden die nu bedreigend zijn voor de gezondheid enz.. De gevaarstoestand in 1912 wordt nog beschreven in duidelijke (feiten aanduidende) termen : slechte behandeling, misbruik van gezag, slecht levensgedrag, erge nalatigheid in het vervullen van hun wettelijke verplichtingen. De afgevaardigde zal zich in 1965 een oordeel moeten vormen over de actuele toestand. Ook hierin zullen feiten, en dus het verleden, een rol spelen, maar dit wordt toch in een minder deterministische visie geplaatst.

De problematische opvoedingssituatie verwijst echter naar de bedreiging van de kansen op ontplooiing. Een kans is iets wat nog moet verwezenlijkt worden. Ook het begrip ontplooiing is een dynamisch begrip. Er zit in het begrip beweging naar de toekomst. De feiten worden alsmaar vager. De blik naar de toekomst als ontwerp, m.a.w. waarin men eigenlijk de huidige problematische toestand eerder beschouwt als een vertrekbasis, een uitgangspunt voor de toekomst (in plaats van als een resultante van allerlei feiten), brengt mee dat men ook open staat voor een veel bredere waaier van voorzieningen, van mogelijke antwoorden op of kansen voor die toekomst. Als de toekomst nu te ontwerpen is, blijft ze dat en moet dus eigenlijk op alle mogelijke momenten aanpassing, verandering mogelijk zijn. Bovendien moet het aanbod zo specifiek mogelijk aangepast zijn aan de gestelde problematiek. In deze laatste visie herkennen we hoe dit benadrukken van de individualiteit, de uiteindelijke doorbraak lijkt aan te duiden van het burgerlijke ethos (Lauwers, 1987, p.83).

Het verleggen van het accent in de jeugdbescherming van de ene topic naar de andere lijkt op het verleggen in het aangrijpingspunt van het accent van het verleden, over het heden naar de toekomst. De aanvankelijke bedreigde in 1912 was de sociale orde, de gemeenschap (cfr. Congres KB 1920). Nu helt de balans in de teksten over naar het bedreigde individu als ontwerper van zijn eigen toekomst. De paradox vind ik toch weer dat juist nu alle teksten het hebben over ontplooiing, terwijl de sociale ruimte ertoe meer en meer lijkt te ontbreken, de ervaren machteloosheid steeds groter wordt. Maar het is misschien juist wanneer het ontwerpen van de toekomst minder vanzelfsprekend wordt, dat het dan juist onder de sociale en wetenschappelijke aandacht komt.